«فاتحه‌خوانی» سرمایه اجتماعی که باید هدفمند شود

آیین و سننی که ریشه در اعتقادات ما دارند امروز در مسیر تاریخ گرفتار تحولات گسترده ماهوی و شکلی شده‌اند. توجه بیش‌ازحد به مادیات و ظواهر ما را از توجه به فلسفه وجودی هر امری دور کرده است. تداخل و تضاد فرهنگ سنتی و مدرن، ما را دچار سردرگمی میان ارزش‌ها و هنجارهای گذشته و حال کرده است. این گم‌گشتگی فرهنگی، در آیین‌ها و مراسم‌های جشن و عزا نمایان می‌شود. در این شماره از روزنامه به موضوعی پرداخته‌ایم که ریشه در تاریخ و اعتقادات ما دارد. مراسم ختم که در اصطلاح عامیانه «فاتحه‌خوانی» خوانده می‌شود، سنت و آیینی شایسته که با نیت تسکین حال خانواده عزادار و نثار فاتحه و ثواب به روح متوفی صورت می‌گیرد، امروز دستخوش برخی تغییرات شده که نیازمند تجدیدنظر و بازنگری در شیوه برگزاری آن است. این شماره به بررسی ریشه‌های مذهبی، تاریخی، فرهنگی و اجتماعی مراسم فاتحه‌خوانی اختصاص داده شد تا با نگاهی موشکافانه و به‌دوراز تعصبات رایج از بدعت‌های اشتباه در این‌گونه آیین‌ها جلوگیری شود. همه‌ی ما دل در گرو این آب‌وخاک داریم و پیشرفت و توسعه آن آرزوی ماست. این امر ما را بر آن می‌دارد آنچه از تحرک و پویایی بازمان می‌دارد بیان کنیم.

یکی از روزمرگی‌هایی که امروز مردم و مسئولین در آن گرفتارند مراسم فاتحه‌خوانی است به‌طوری‌که به گفته مسئولین و مردم روزانه وقت و انرژی فراوانی را می‌گیرد. این‌گونه مراسمات به‌مرورزمان دچار آسیب‌ها و انحرافات فراوانی می‌شوند که ضرورت توجه و آسیب زدایی از آن را دوچندان می‌کند.

از نگاه جامعه‌شناسی و روانشناسی شرکت در این‌گونه مراسم‌ها، آن‌هم با این حجم از شرکت‌کننده، ناشی از عدم پاسخ به یک نیاز جامعه و آن‌هم جمع بودن و با اجتماع بودن است. نیاز به جمع بودن و گروه داشتن، پتانسیلی است که مسئولین و گروه‌های مردم‌نهاد می‌توانند از آن در جهت فعالیت‌های عام‌المنفعه سود ببرند و از این ظرفیت و انرژی به‌صورت هدفمند در زمان و مکان مناسب بهره‌مند شوند. این اتحاد و همبستگی که در دنیای امروز بسیار گران‌بهاست نباید تنها به شرکت در مراسم ختم و عزا خلاصه شود.

با توجه به مشکلاتی که گریبان گیر استان است، استفاده از این ظرفیت نهفته نیازمند برنامه‌ریزی و فرهنگ‌سازی است.

این قدرت بالقوه می‌تواند درزمینهٔ های مختلف به‌عنوان بازویی برای نهادهای مختلف به بالفعل تبدیل شود.

از سوی دیگر پیامک‌ها، اعلامیه‌ها و برنوشته‌های اعلام زمان و مکان فاتحه‌خوانی و مشاهده جمعیت زیاد مقابل مساجد با وجودی که همگی با نیت خیر صورت می‌گیرد اما ناخودآگاه دل‌مردگی و یاس و ناامیدی را در جامعه رواج خواهد داد.

به اعتقاد برخی، شرکت در این مراسم نوعی صله رحم و دیدوبازدید است که با احترام به نظر این عده باید گفت: اگر بپذیریم شرکت در این مراسم همگی با نیت خیر انجام می‌پذیرد، اما باید بپذیریم عمل خیری بالاتر از این عمل نیز وجود دارد و دستگاه‌های فرهنگ‌ساز باید سیاست‌های فرهنگی خود در جهت استفاده بهینه از این ظرفیت مادی و معنوی به ‌کار گیرند.

متأسفانه در چند سال اخیر شاهد شکل جدیدی از این مراسمات هستیم که موردقبول شرع و عرف نیست. ریخت‌وپاش‌های فراوان و غیرضروری در استانی که نزدیک به ثلث جمعیتش تحت پوشش نهادهای حمایتی و خیریه هستند قابل توجیه نیست. بررسی‌ها نشان می‌دهد هر مراسم از حدود ۵ تا ۳۰ میلیون تومان برای خانواده هزینه در بردارد. این هزینه برای خانواده‌هایی که در تهران یا شهرهای دیگر هم مراسم می‌گیرند به ۵۰ میلیون تومان هم می‌رسد. با توجه به آمار مرگ‌ومیر در استان و با یک حساب سرانگشتی درمی‌یابیم، چندین میلیارد تومان به طور سالانه هزینه مراسم فاتحه‌خوانی می‌شود.

پیشنهاد می‌شود این مبلغ هنگفت با یک برنامه‌ریزی صحیح و تشکیل یک بنیاد یا سازمان مردمی صرف امور خیریه ازجمله تهیه جیزیه یا تجهیز و ساخت مدارس و نیز تجهیز و ساخت مراکز درمانی در استان شود تا ثواب این عمل خداپسندانه به متوفی و هم صاحبان عزا برسد. بی‌تردید این حرکت می‌تواند بار سنگینی از دوش استان محروم ما بردارد.